NHÀ TƯ TƯỞNG VOLTAIRE VÀ NHỮNG KHAI SÁNG BÊN TÁCH CÀ PHÊ

Thế kỷ 18, phong trào khai sáng (Le Siècle des Lumières) đã làm
thay đổi cục diện văn hóa, kinh tế, xã hội… châu Âu. Quán cà phê
trở thành không gian khởi xuất những ý tưởng đưa con người tiến
lên lối sống mới.
Từ thế kỷ 17, châu Âu chứng kiến sự chuyển hóa sâu sắc về quan
hệ con người trong xã hội. Trật tự xã hội phong kiến khắp nơi
đều đang trên bước đường lung lay sụp đổ. Những cuộc chiến vô
nghĩa, sự gia tăng của bạo lực khiến cho lòng tin của con người
với người giảm sút, ý thức trì trệ, trí tuệ thui chột và mất khả năng
tiếp thu những điều mới mẻ.
Khủng hoảng niềm tin với chính mình, tầng lớp học giả tinh hoa
đương thời dù có nhiều quyền lợi liên quan đến chế độ phong kiến
cũng đã tự đặt ra nhiệm vụ cấp thiết: sáng tạo thế giới mới. Con
người không còn ảo tưởng phục hưng lại xã hội quá khứ với niềm
tin đặt vào thần thánh. Họ hướng vọng về tương lai tốt đẹp được
xây dựng từ sức mạnh lý tính, sức mạnh trí tuệ và sự sáng tạo.
Đặc tính quan trọng của thời kỳ này là tinh thần thoát ly tư duy cũ,
dám bộc lộ tư tưởng của mình trước đám đông công chúng. Phát
biểu của cha đẻ Chủ nghĩa Duy nghiệm (Empiricism), nhà triết
học Francis Bacon: “Tri thức là sức mạnh!” trở thành phương
châm, ngọn hải đăng dẫn đường hướng tới thời đại khai sáng.
Chính giai đoạn này, cà phê và hàng quán cà phê từ phương Đông
du nhập vào châu Âu đã đóng vai trò xúc tác cho những ý tưởng
mới, truyền bá tri thức thúc đẩy phong trào khai sáng phát triển
mạnh mẽ, đặc biệt là tại những quốc gia có văn hóa thưởng thức
cà phê đặc trưng như Pháp, Ý, Anh, Đức…

Quán cà phê là không gian độc đáo, tại đó mọi người, không
phân biệt tầng lớp đều có thể gặp gỡ chia sẻ quan điểm cá nhân,
thảo luận những sáng tạo mới, đáp ứng nhu cầu lĩnh hội và
quảng bá tri thức. Vì thế, hàng quán cà phê trở thành trung tâm
khởi xuất ý tưởng, chuyển hóa tư duy trong thời kỳ khai sáng.

Phong trào khai sáng châu Âu phát triển rực rỡ nhất trong thế
kỷ 18, đặc biệt thăng hoa ở Pháp, tập trung tại những đại lộ
cà phê Saint-Germain des Prés, Boulevard du Montparnasse,
Boulevard Montmartre… Một trong những đại diện giới tri thức
khai sáng tiêu biểu của Pháp trong thời kỳ này là Voltaire, bút
danh của François-Marie Arouet (1694 – 1778).

Voltaire sinh ra và lớn lên trong gia đình cấp thấp của giới quý
tộc Pháp. Sống dưới sự kiềm kẹp, kiểm soát khắc nghiệt của
chính quyền phong kiến Louis XIV, Louis XV. Gia đình Voltaire
đã cố gắng ép buộc ông thừa kế sự nghiệp gia đình thay vì theo
đuổi hoài bão của bản thân. Tuy nhiên, Voltaire là người có tư
duy nhạy bén với mặt trái xã hội đương thời và ý chí đấu tranh
rất kiên cường. Ông dùng tài năng của mình viết những lời thơ
châm biếm công kích thói đạo đức giả, sự cuồng tín, các tập tục
xấu, đồng thời tỏ rõ hướng vọng về xã hội tự do, công bằng.
Gặp phải sự ganh ghét của giới quyền thế, năm 1726 Voltaire
sang Anh sống lưu vong. Tại đây, Voltaire tìm đến những không
gian cà phê mà người Anh đương thời tôn vinh là “Đại học một
hào – Penny University”. Ông gặp gỡ, trở thành bạn của giới
tri thức Anh như Alexander Pope, Jonathan Swift, John Gay,
Edward Young… Trong những buổi tranh luận, ông tiếp cận tư
tưởng của những nhà khai sáng Francis Bacon, Isaac Newton,
John Locke, William Shakespeare…
Xã hội cà phê Anh quốc ảnh hưởng rất lớn đến lý tưởng của
Voltaire. Ông nhận diện rõ những giải pháp và có niềm tin sẽ
xây dựng được một xã hội tiến bộ. Năm 1729, Voltaire trở về
Pháp. Ông cùng cộng sự thu thập hơn 21.000 cuốn sách – một
con số khổng lồ ở thời điểm đó – cùng nhau, họ nghiên cứu lịch
sử, những nền văn minh, khoa học tự nhiên, khám phá siêu hình
học liên quan đến bản thể và những gì nằm ngoài vật chất… Bút
lực Voltaire đặc biệt mạnh mẽ trong giai đoạn này, những tác
phẩm Trần tục (Le Mondain), Luận về con người (Discours sur
l’homme), Luận về tục lệ và tính cách các quốc gia (Essai sur
les moeurs et l’esprit des mations), Candide… gây tiếng vang
mạnh mẽ trong cộng đồng.
Trong thời gian đó ông phát hiện cà phê có tác động tích cực
đến tinh thần, khiến con người trở nên thông thái hơn. Ấn tượng
với vai trò của cà phê trong diễn trình sáng tạo xã hội các dân
tộc phương Đông, Voltaire trở thành tín đồ yêu thích cà phê.

Ông uống đến hơn 40 tách cà phê mỗi ngày và thường xuyên
đến quán Café de Procope chia sẻ, hoàn thiện cơ sở lý luận về
tinh thần khai sáng cùng những nhà tư tưởng Rousseau, Diderot,
D’Alembert…
Bên tách cà phê, Voltaire đọc, nghiên cứu và viết miệt mài trên
mọi thể loại văn học kịch, thơ, tiểu thuyết, tiểu luận, luận bàn lịch
sử, khoa học… Ông là học giả người Pháp tiên phong nghiên cứu
về sự tiến bộ của nền văn minh thế giới trong bối cảnh toàn cầu,
những thành tựu nghệ thuật, khoa học bắt nguồn từ nghiên cứu
thực tiễn, loại bỏ các yếu tố thần học. Voltaire đã viết hơn 2.000
đầu sách lớn nhỏ cùng 20.000 thư tay như cách để phổ biến tri
thức. Voltaire tin rằng dùng sức mạnh tri thức để giáo dục quần
chúng sẽ đạt được sự tiến bộ xã hội. Ông từng khẳng định “Càng
hiểu biết, con người càng tự do – Plus les hommes seront éclairés,
et plus ils seront libres”.

Tác phẩm của ông ảnh hưởng rất lớn đến sự chuyển hóa ý thức xã
hội. Người ta nhận định rõ chính con người là chủ thể tạo nên lịch
sử và tương lai của chính mình. Nói cách khác, con người có thể
giải phóng bản thân kiến tạo tương lai mới.
Cùng với sự phát triển của xã hội cà phê Pháp trong thế kỷ 18, tác
phẩm của Voltaire được phổ biến rộng hơn trong các hàng quán
cà phê. Tư tưởng của ông tác động đến mọi tầng lớp giai cấp, đặt
nền tảng cho phong trào trí tuệ, phong trào khai sáng nước Pháp.

Từ phong trào này, tinh thần sáng tạo thực sự được vinh danh và
thực hiện đúng vai trò của nó trong việc đưa xã hội tiến lên nền
văn minh mới với sự phát triển rực rỡ về khoa học, kỹ thuật, văn
hóa, kinh tế… mang lại cho con người những quyền tự do, bình
đẳng vốn phải có. Và như thế, không gian cà phê dù muốn dù
không đã gắn liền với tiến trình tỉnh thức nhân tình thế thái theo
chiều hướng con người muốn thăng hoa số phận từ chính tư duy
minh triết của chính mình.